این حوزه در کشور ما از شرایط مناسبی برخوردار نیست. افزایش قیمت حامل‌های انرژی، حذف ارز ترجیحی، کاهش منابع تامین مواد اولیه و عوامل دیگری همچون افزایش دستمزدها، تورم شدید، تغییر مداوم مقررات، وضع عوارض صادراتی، فقدان زیرساخت حمل‌ونقل، بحران کم‌‌آبی، کمبود برق و گاز عمده چالش‌های تولید در حوزه فولاد به شمار می‌آیند. عقب‌ماندگی کشور در ماشین‌آلات و تجهیزات صنعت فولاد و فقدان فناوری روز در تجهیزات این حوزه نیز به چالش‌های موجود دامن زده است.
افزون بر این موارد، خام‌فروشی و صادرات شمش ارزان و با‌کیفیت از ایران به زیر قیمت‌های جهانی سبب شده تا عملا ارزش‌افزوده کشور دو دستی تحویل تجار خارجی شده و صادرات ارزان مواد اولیه شامل شمش، بیلت، بلوم و اسلب موجب تحریم صادرات محصولات نهایی فولاد ایران از سمت‌وسوی تجار خارجی و کشورهای همسایه خصوصا کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شود.
حالا گفته می‌شود که شروع فصل سرما موضوعی است که می‌تواند به رکود مصرفی در بخش مقاطع طویل فولادی کشور در هفته‌‌‌های آینده منجر شود. هرچند که افت محسوس ساخت‌و‌ساز در بخش مسکن در بیش از یک‌سال گذشته باعث شده که بازار مقاطع طویل فولادی در فصل‌های بهار و تابستان هم رونق چندانی نداشته باشد، اما سرما دیگر مزید بر علت می‌شود.
عمق ماجرا را وقتی متوجه می‌شویم که بخواهیم مقایسه‌ای میان ایران و ترکیه انجام دهیم. ترکیه برخلاف ایران، بدون داشتن معادن سنگ‌آهن و با تکیه بر تامین فولاد پایه با خرید قراضه آهن به عنوان بزرگ‌ترین وارد‌کننده قراضه آهن در جهان تبدیل شده و در این عرصه شانه به شانه برزیل پیش رفته است. نکته تامل‌برانگیز این است که ترکیه با قیمت‌های جهانی انرژی که در حدود ۱۰ برابر قیمت حامل‌های انرژی در ایران است دست به تولید می‌زند.
حالا کارشناسان باور دارند که برای حل مساله رکود به ویژه برای صنایع سرمایه‌‌بری همچون فولاد باید شاهد کاهش مشکلات متعدد از جمله نرخ سود سپرده بانکی و متناسب‌سازی آن با نرخ تورم باشیم. ضمن اینکه کلید توسعه صادرات واقعی‌سازی نرخ ارز است، چراکه با توجه به نرخ برابری فعلی ریال با دلار، درهم و یورو و همچنین بحث بازگشت ارز حاصل از صادرات، عملا صادرات برای صادر‌کننده مقرون‌به‌صرفه نیست.

راه‌حل مساله مازاد عرضه
در این خصوص یک کارشناس فولاد گفت: برای خروج از رکود و حل مساله مازاد عرضه فولاد کشور، رونق صادرات ضروری است.
امیرحسین سبحانی‌نژاد با بیان اینکه صادرات راهکاری برای توسعه اقتصادی و صنعتی کشور‌ها محسوب می‌شود، اظهار کرد: تسهیل صادرات، راهکاری برای بهبود عملکرد صنایع و به دنبال آن ارتقای وضعیت اقتصاد کشور است.
وی با بیان اینکه در ۴ دهه اخیر فولاد کشور با تکیه بر ظرفیت‌های معدنی و انرژی شکل گرفته توسعه پیدا کرده است، گفت: ظرفیت‌سازی انجام‌شده در این زنجیره به ‌مراتب بالاتر از نیاز داخلی برآورد می‌شود، بنابراین صادرات تنها راه تداوم تولید و حفظ موقعیت‌های شغلی در زنجیره فولاد کشور است.
سبحانی‌نژاد تصریح کرد: همچنین با توجه به چالش‌های ناشی از تحریم که عملکرد صنعتگران فولاد کشور را تحت تاثیر منفی قرار داده است، از سیاستگذاران انتظار می‌رود امتیازاتی را در اختیار صنعتگران قرار دهند.
این کارشناس فولادی با اشاره به زمان خروج رکود از بازار فولاد گفت: شروع فصل سرما موضوعی است که می‌تواند به رکود مصرفی در بخش مقاطع طویل فولادی کشور در هفته‌‌‌های آینده اضافه کند. عموما فصل‌های بهار و تابستان زمان رونق بازار مقاطع طویل فولادی است، هرچند افت محسوس ساخت‌و‌ساز در بخش مسکن در بیش از یک سال گذشته باعث شد تا این بازار در این فصول رنگ رونق را به خود نبیند.
سبحانی‌نژاد راهکارهای خروج رکود در فولاد را اینگونه عنوان کرد: کاهش نرخ سود سپرده بانکی و متناسب‌سازی آن با نرخ تورم باید در اولویت تدابیر دولت برای حل مساله رکود به ویژه برای صنایع سرمایه‌بر مانند فولاد قرار گیرد.
وی اظهار کرد: برای خروج بازار فولاد از رکود و حل مساله مازاد عرضه فولاد کشور، رونق صادرات ضروری است، ضمن اینکه کلید توسعه صادرات در درجه اول واقعی‌سازی نرخ ارز است، چراکه با توجه به نرخ برابری فعلی ریال با دلار، درهم و یورو و همچنین بحث بازگشت ارز حاصل از صادرات، عملا صادرات برای صادر‌کننده صرفه اقتصادی ندارد.

رشد مقاصد صادراتی با رفع تنش‌های منطقه‌ای
در ادامه برخی باور دارند جایگاه ایران در میان ۱۰ کشور بزرگ تولیدکننده فولاد به همراه بهبود تعاملات منطقه‌ای ایران و عضویت کشور در بریکس نویدبخش آسمانی روشن در موقعیت جهانی صنعت فولاد ایران به عنوان یک کالای استراتژیک است.
بنا به گزارش انجمن جهانی فولاد، از سال ۲۰۱۶ تا سال ۲۰۲۲ ظرفیت فولادسازی در کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (شامل کانادا، مکزیک، ژاپن، کره، دانمارک، نروژ، ترکیه و آمریکا) با کاهش مواجه شده است، در حالی که ظرفیت کلی آسیا نیز تقریبا ثابت ماند. در حوزه آ‌سه‌آن، رشد ظرفیت بسیار سریع و فراتر از تقاضای منطقه‌ای در مقایسه با سایر مناطق در آسیا که رشد متوسط‌تر است، مشاهده شد. خاورمیانه و آفریقا نیز رشد قابل توجهی در ظرفیت داشتند، هرچند قاره سیاه، سطوح نسبتا پایینی را نشان داد، اما در میان کشورهای منطقه، ایران به لحاظ تولید فولاد رشد کرده و در میان ۱۰ کشور نخست تولید‌کننده فولاد قرار گرفته است.
البته یک مساله کلیدی این است که به سبب شرایط فعلی و چالش‌های موجود در حوزه تولید فولاد در کشور، با وجود ۴۵ میلیون تن ظرفیت نصب‌شده آماده کار، یک‌سوم از ظرفیت ایجاد‌شده بیشتر قابل بهره‌برداری نیست. بر اساس گزارش انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، مجموع صادرات آهن و فولاد کشور در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال قبل، ۸/۵ درصد (بیش از ۷۰۰ هزار تن با برآورد تقریبی ۳۵۰ میلیون دلار) کاهش یافته و از ۱/۱۲ میلیون تن به ۴/۱۱ میلیون تن رسیده است. در همین راستا، مرداد ماه سال جاری، سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) اعلام کرد که صادرات وزنی و ارزشی زنجیره فولاد در چهار ماهه نخست ۱۴۰۲ به ترتیب ۱۴۰ درصد و ۳۶ درصد افزایش یافت. بر این اساس، از ابتدای فروردین تا پایان تیر امسال، افزون بر ۱۰ میلیون و ۹۲۳ هزار تن انواع محصولات زنجیره فولاد به ارزش بیش از ۲ میلیارد و ۶۹۳ میلیون دلار صادر شد. این رقم در مدت مشابه سال ۱۴۰۱، نزدیک به چهار میلیون و ۵۵۷ هزار و ۲۰۵ تن به ارزش یک میلیارد و ۹۷۷ هزار دلار بود.
از این میزان، بیشترین حجم صادرات به مقصد چین با حدود ۶ میلیون و ۷۱۱ هزار تن به ارزش حدود یک میلیارد دلار (۶۱ درصد حجمی و ۳۷ درصد ارزشی) و کمترین صادرات به مقصد عراق با حجم حدود یک میلیون و ۴۷۵ هزار تن به ارزش ۴۹۶ هزار و ۹۳۰ هزار دلار (۱۳ درصد وزنی و ۱۸ درصد ارزشی) بوده است. در حال حاضر چین، عراق، اندونزی، تایلند و امارات خریداران اصلی محصولات فولادی کشور هستند.

ترکیه و روسیه رقبای ایران
طی ۲ سال گذشته، افزایش بهای شمش و محصولات فولادی در بازارهای اروپا و سرایت آن به سایر بازارها و حمله روسیه به اوکراین زمینه را برای تولیدکنندگان فولاد فراهم کرد تا بر سهم خود در بازارهای بین‌المللی بیفزایند و سود قابل ملاحظه‌ای در دوران صعود قیمت‌ها کسب کنند. در این بین فولادسازان ترکیه‌ در زمره این گروه قرار گرفتند، هر چند که به سبب زلزله در این کشور که سبب آسیب‌هایی به عمده شرکت‌های فولادی ترکیه واقع در غرب این کشور شد، میزان صادرات این کالای استراتژیک در ترکیه نیز با چالش‌هایی مواجه شد.
به طور کلی، ترکیه برخلاف ایران، بدون داشتن معادن سنگ‌آهن و با تکیه بر تامین فولاد پایه با خرید قراضه آهن به عنوان بزرگ‌ترین وارد‌کننده قراضه آهن در جهان تبدیل به یکی از قطب‌های تولید فولاد در جهان شده است. این کشور سالانه حدود ۲۲ تا ۲۵ میلیون تن قراضه آهن وارد می‌کند که حدود نیمی از آن از آمریکا وارد می‌شود. این همسایه شمال غربی ایران با تولید متوسط ۳۵ تا ۴۰ میلیون تن در طول سه سال گذشته جزو رتبه‌های برتر در تولید فولاد است و معمولا در این عرصه شانه به شانه برزیل پیش رفته است. یکی از محصولات صادراتی ترکیه میلگرد است که به کشورهای همسایه، شمال آفریقا و حاشیه خلیج‌فارس ارسال می‌شود که اتفاقا این بخش جزو بازارهای سنتی ایران هم است. این کشور حداقل یک‌پنجم از فولاد و خوراک محصولات پایین‌دستی مورد نیاز بازار اروپا را تامین می‌کند که این رقم حجم بسیار بالایی دارد و عددی بین ۲۱ تا ۲۳ درصد می‌شود. به این ترتیب ایران در اروپا بازار هدفی ندارد. نکته تامل‌برانگیز این است که ترکیه با قیمت‌های جهانی انرژی که در حدود ۱۰ برابر قیمت حامل‌های انرژی در ایران است دست به تولید می‌زند. در ادامه روس‌ها با ایجاد تخفیف ۴۰ تا ۵۰ دلاری در محصولات فولادی خود در مقایسه با تولیدات فولاد ایرانی سبب افت صادرات فولادی ایران شده‌اند. در واقع روسیه با حجم تولید زیاد محصولات فولادی تلاش کرده تا به عنوان یک کشور تحریمی بخشی از بازارهای هدف صادراتی را از آن خود کند و علی‌رغم اینکه ایران سال‌ها در تحریم بود و به سختی و با هزینه زیاد توانسته بود بازار صادراتی محدودی برای خود فراهم کند و روش جدیدی برای نقل و انتقالات مالی، پولی و کالایی خود بیابد به یکباره بازار روسیه را در کنار خود دیده است.
البته با همه این شرایط برخی باور دارند که با عضویت ایران در بریکس و تلطیف روابط تهران و ریاض و نیاز مبرم عربستان به واردات فولاد برای تامین مواد مورد نیاز ساخت‌و‌سازهای گسترده در پروژه‌های عمرانی خود و حجم قابل توجه صادرات فولاد ایران به این کشور در مدت کوتاهی پس از بهبود روابط می‌توان بیشتر به آینده صنعت فولاد کشور امید بست.

منبع: روزنامه جهان صنعت